نائین یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران و مرکز شهرستان نائین است. این شهر در منطقه دشت کویر قرار گرفته‌است و آب و هوایی خشک و کویری دارد.نائین شهری کوچک و قدیمی است که در گذشته وسیع و آباد بوده است. قدمت آن را می‌توان از بنای بزرگ و کهن نارین قلعه یا نارنج قلعه دریافت. مسجد جامع نائین از لحاظ قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است.علاوه بر زبان فارسی، بسیاری از مردم محلی به گویش نائینی هم صحبت می‌کنند که گویشی از زبان‌های ایرانی مرکزی است.
درباره نام نائین گفته‌اند نام نائین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی که از اورشلیم به مشرق زمین کوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا کرده و بدین نام خوانده‌اند. هر چند علیرضا عرب بافرانی در کتاب خود «عروس کویر» این نظر را تا حدودی ضعیف برمی‌شمرد. وی به نقل از محمد تقی جامع نائینی می‌نویسد: «وجه دیگر که تا حدودی ضعیف به نظر می‌رسد این است که نائین به معنی جمال کلمه‌ای عبری است و یکی از شهرهای فلسطین هم به همین نام بوده است» محمدتقی جامع نائینی در کتاب خود «ویژگی‌های زبان محلی نائین» می‌نویسد که عده‌ای بر این باورند که شهری به نام «هوم» یا «وهوم» در چند کیلومتری محل فعلی نائین بوده که مردم آن زردتشتی بوده‌اند و بعدها «نائن» پسر نوح بر این شهر غلبه کرده و در این مکان شهری ساخته که به نام خود او «نائن» یا «نائین» خوانده می‌شود  برخی از اهالی نائین معتقدند که نائین نسبت این شهر را به «ناهید» یا «آناهیتا» الاههٔ آب می‌رساند. با توجه به قدمت این شهر، وجود باقیماندهٔ آثار و ابنیهٔ دوران ساسانی و نیز شباهت گویش نائینی به گویش پهلوی، این نظر نمی‌تواند دور از ذهن باشد. ولیکن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و... که برای نائین برشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده‌است. نائین را با القاب و عناویین مختلفی مانند قصبه طیبه، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد کرده‌اند.
تاریخ بناي اولیه شهرنایین به دوران قبل ازاسلام بازمی گردد. صحت این مدعا راعلاوه برنوشته هاي مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نایین تقویت می کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسالکو ممالک  فارسرا ایالت قدیمی ایران ومحل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر می کند که دوره ساسانیان و پساز اسلام به پنج ولایتیا  استان تقسیم می شده است. که هر قسمت کوره  نامیده می شد در دوره هاي ساسانی و پس ازاستقرار اسلام، شهرنایین جزء یکی از این کوره ها به شمار می آ مد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نایین بررسی و تحقیق کرده اند به آبادي و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده اند. اما در مقدمه کتاب تذکره سخنروان نائین  شهر نایین شهرکی کاروان انداز معرفی شده که قافله ها براي استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می انداخته اند. ساربانان نیز شتران خود را در نایین هنارگیري می کرده اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف می بینیم نایین درقبل ازاسلام مرکز اداري و خدماتی بخشی ازناحیه یزد بود .
بااستقرار اسلام، در بیشتر شهر هاي ایران و ورود این آیین به نایین، شهر نایین موقعیتخود را همچون گذشته حفظ کرد. یکی از نو یسندگانی که درقرن چهارم هجري کتاب خود راتألیف کرده است نائین را شهري آباد و پرجمعیت ذکر می کند .در قرن پنجم هجري، شهر نایین مانند دیگر شهرهاي نز دیکبه اصفهان مورد توجه قرارگرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، درسفر مشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود او در سفرنامه اشدرباره اوضاع اجتماعی نایین مطلب تازه اي ارائه نکرده است. به همانگونه که  یاقوت حموي نیز تنها به نقل قولی از اصطخراي اکتفا کرده است . در دوران مغول، با روي کارآمدن ایلخانان و حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو  که پس از تشرف به دین اسلا م به لقب خدا بنده ملقب شد در نایین نیز تحولاتی به وقوع پیوست. دردوران حکومت این دو ایلخان که با وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اکثر شهرهاي ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله ،عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجدجامع در نایین ساخته شد . در نیمه اول قرن هشتم هجري، ملک اشرف پس از شکست از شیخ ابو اسحاق این جو در شیراز و فراربه یزد، بیشتر آبادي ها و شهرها ي یزد را خراب کرد و به نایین رسید .درجنگی که در سال 744 هجري در نایین بین او و امیر مبارزالدین از امراي آل مظفر به وقوع پیو ست ملک اشرف شکست خورد .این جنگ باعث خرابی نایین شد و خلقی عظیم کشته شدنددر اواخر قرن هشتم هجري، در روزگاري که امیر تیمور خود را براي حمله به شهرهاي مرکزي ایران آماده می کرد باردیگر نایین گرفتار درگیري شاه منصور و شاه یحیی مظفري شد، تو ضیح اینکه درسال 793 بین این دو برادرجنگی درگرفت که بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و کرمان تخریب شدند. نایین نیز آسیب فراوان دید
در قرن نهم نیز جنگ و کشتارهائی بین خاندان هاي آق قو یوفلو و قراقریونلو بوقوع پیوست. نایین برسر راه شهرهاي مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنا براین در این درگیري نیز از آسیب و تخریبها درامان نماند. اما در همین سالها، دولتشاه سمرقندي در تذکره اي که به نام خود اوست و درسال 89هجري تالیف کرده نایین را قصبه اي خوش آب و هوا معرفی می کند که بعضی محصولات آن بی نظیر است.
 
دراوائل قرن دهم، بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقوع پیوست. محل این نبرد نیزحوالی نایین بود. به نوشته کتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد. در دوران حکو مت ترکمانان اق قویونلو ونیزیان از نایین عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمی از اوضاع نایین رابه دست نمی دهد. بطور کلی از حمله مغول تا ظهور دولت صفوي، فرامانروایان مختلفی از ترك و تاتار و ترکمن و سایر نژادها و ملیتها، در نقاط مختلف ایران به قدرت رسیدند. به طوري که هر قسمت از کشور ما در دست خانواده یا طایفه اي بود در دوران حکمرانی ایلخانان نایین از اصلاحا تو تحولی که در بسیاري از شهرهاي ایران آغاز شده بود بی بهر ه نما ند. رونق اقتصادي دوره مغول نایین را که در کنار شاهراه خلیج فارس و ري و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهري پر جمعیت و آباد دراورد. در این زمان، و بخصوص در عصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالد ین فضل الله در نایین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناها ي کم نظیر به شمار می روند و نمایانگر پیشرفت معماري اسلامی ایرانی آن عصر می باشند. این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن که باعث احداث مساجد وبناهاي متعددي گردید اقوام و خانواده هاي مختلفی را نیز از دیگر شهرهاي ایران به نایین سرازیر کرد. از جمله این اقوام، عده اي از امیرزادگان و امراء مغو ل بودند که به همراه خانواده ها و اقوام و ملازمین خود به نایین آمدند و دراین شهر و روستاها و قصبات اطرافآن ساکن شدند .
 
نایین شهری کویری‌ست و در زمینی صاف و هموار قرار گرفته‌است. ارتفاع نایین از سطح دریا ۱۵۸۰ متر، عرض جغرافیایی آن ۳۲ درجه شمالی و طول آن ۵۲ درجه شرقی است. کوهسارهای آن هیچکدام از ۱۸ کیلومتر نزدیک تر نیستند. کوه‌های سمت شمال رشته‌ای است به نام کوه سرخه که دنباله آن به رشته‌ای به نام بید کوه منتهی می‌شود. در سمت جنوب غربی رشته‌ای به نام کوه سره با ارتفاع ۲۳۳۰ متر از سطح دریا مرتفع‌ترین کوههای اطراف نایین است. رشته کوه سارو نیز در سمت جنوب غربی نایین قرار دارد که به رشته‌های ((پرویز)) و ((بنوید)) در جنوب نایین می‌پیوندد.
 
جاذبه‌های تاریخی و معماری شهرستان نایین
 
 : مساجد
 
مسجد جامع نایین: یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی نایین به مسجد جامع علویان مشهور است. ساختمان اصلی مسجد متعلق به قرن چهارم ه.ق و بسیار مشابه مسجد تاریخانه دامغان می‌باشد. در محراب مسجدگچ‌بری‌های زیبا و شگفت‌انگیزی وجود دارد که هرگز نمی‌توان از آن چشم و دل برگرفت. همچنین در این مسجد ستون‌های متعددی با نقش و شکل‌های تزيینی گوناگون و متنوع هزارتويی خیال‌انگیز آفریده‌اند. زیرزمین و سرداب مسجد از جمله شگفتی‌های مسجد است. بالای سر در مسجد مناره زیبا و رعنایی سر به آسمان کشیده شده است. این مناره باقاعده هشت ضلعی و پایه مدور مربوطه به قرن هفتم و هشتم ه.ق است. کنار مسجد گنبد مقبره‌ای مربوط به دوره سلجوقیان قرار گرفته که ترتیب سر در و مناره بلند و زیبای آن را تکمیل می‌کند. منبر و در چوبی منبت کاری مسجد از جمله زیباترین آثاری است که در نایین می‌توان دید.
 
مسجد بابا عبدالله: این مسجد در محله سرای‌نو، درست در جنب بازار تاریخی نایین قرار دارد. مسجد باباعبدالله درسال 700 ه.ق مقارن با سلطنت غازان‌خان مغول ساخته شده است. این بنا دارای گنبدخانه‌ای عظیم و مرتفع است که در انتهای جبهه قبله قرار گرفته و مقابر زیادی در آن وجود دارد که گویا از افراد متشخص دوران ایلیخانیان هستند. مسجد در کنار این گنبد بنا شده است. این بنا به صورت دو ایوانی و دارای رواق‌های متعدد و زیرزمینی وسیع است زیر زمین از روزنه‌هایی که با سنگ مرمر شفاف و نازک پوشیده شده‌اند، نورمی‌گیرد.
 
مسجد جامع قديمان: این مسجد اولین مسجد جامع نایین بوده است و در محله كلوان قرار دارد.
 
مسجد خواجه خضر: این مسجد در انتهای بازار نایین و در محله نوآباد، قرار دارد. مردم نایین آن را مسجدخواجه می‌گویند. ورودی مسجد خواجه کاملا در جلو راسته بازار واقع شده است. شبستان ومهتابی بسیار زیبای مسجد، از قسمت‌های دیدنی آن است.
 
مسجد شیخ مغربی: این مسجد دربازار نایین قرار گرفته، بانی آن عارف و زاهد مشهور نایین (شیخ مغربی) است که درگنبد خانه مسجد مدفون است.
 
 مسجد سر کوچه محمدیه: مسجد سرکوچه با قدمتی بسیار زیاد یکی از مساجد اولیه ایران محسوب می‌شود. پلان این مسجدمستطیل شکل است با گنبدی در وسط و در قسمت فوقانی بنا، کتیبه‌های کوفی به رنگلاجوردی که آیاتی از قرآن مجید بر آن نقش زده‌اند. این مسجد در نخستین سده‌های ه.ق احداث شده است.
 
مسجد جامع محمدیه: مسجد جامع محمدیه در شمال نایین در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم ه.ق ساخته شده است. بنای مسجد به صورتی دو ایوانی است که از اجزاء مختلفی نظیر صحن، رواق‌های متعدد محراب باتزیینات جزئی شبستان سرداب، مهتابی، وضوخانه و پایاب قنات (که هنوز فعال است) تشکیل شده است. محراب مسجد و طاق‌های دو طرف شبستان، شباهت کاملی با مسجد جامع نایین دارد. در این مسجد همچنین دارای منبر بسیار زیبا و نفیسی است.
 
 مسجد جامع روستاي بافران: ساخت این بنا مربوط به قرون اولیه ه.ق است این مسجد به صورت دو ایوانی، با یک مناره و از خشت ساخته شده است که در واقع اهمیت آن نیز به همین خاطر است. این مسجد شامل شبستان، زیر زمین، صحن و حیاط و... است. مناره این مسجد مربوط به دوره سلجوقی است.
 

خانه‌های تاریخی:
 
خانه پیرنیا(موزه): این خانه مقابل مسجد جامع نایین قرار گرفته و یکی از یادگارهای ارزشمند دوره صفویه است. نخست سیدی از اهالی زواره به عنوان نماینده شاهان صفوی در این خانه حضور داشته و به رفع ورجوع امور شهر نایین می‌پرداخته. بعدها این خانه به خاندان پیرنیا رسیده است. گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های ایوان شاه‌نشین و کرسی و اطاقک فوقانی چشم‌نواز و خیره‌کننده است. در این گچ‌بری‌ها تزیینات متنوع معماری چون رسمی‌بندی، کاربندی، یزدی‌بندی و... است. یکی از محققین خارجی معتقد است اولین دوره صفویه دراین خانه کار شده است کنار نقاشی روی دیوار اشعار زیبایی نیز نقش بسته است در قسمت ایوان شاه‌نشین تصاویرزیبایی از هفت پیکر نظامی بر دیوارها نقاشی شده است. فضای اصیل مساکن سنتی موجود درخانه عبارتند از: ورودی، هشتی، غلام گردش، ایوان شاه‌نشین، اطاق نشیمن پاکرسی،دلان، بخش تابستان‌نشین و زمستان نشین. این خانه در سال 1373به موزه مردم شناسی کویر نایین تبدیل گشت و اداره میراث فرهنگی نایین در این خانه مستقر است.. در این موزه اشیاء وسایل و لوازم و به طور کلی عناصر فرهنگی مردم کویر اعم از پوشاک، ظروف فلزی و چوبی، صنایع دستی، کارگاه‌های مختلف عبا بافی،گلیم‌بافی، آهنگری سنتی، سفالگری، قالی‌بافی و آداب و رسوم و اعتقادات مردم بااشیاء موجود، ترکیب فرهنگی مردم کویر برای بازدیدکنندگان به نمایش گذاشته می‌شود. در این موزه چاپخانه سنتی بسیار زیبایی نیز از گردشگری پذیرایی کرده و فروشگاه کتاب میراث فرهنگی کتاب در زمینه‌های مختلف فرهنگی عرضه می‌نماید.
 
 
خانه تاریخی فاطمی: این خانه درست در میان بافت قدیم، در کنار بازار و بنای تاریخی نارین قلعه قرار دارد. این خانه مربوط به دوره قاجار و متعلق به خاندان فاطمی بوده،  دارای بخش های اندرونی، بیرونی، حیاط خلوت، تالار ارسی و گوشواره با تزیینات گچ‌بری، نقاشی معرق‌کاری و نیز درهای زیبایی مشبک کاری است.
 
: کاروانسراها
 
 کاروانسرای بلاباد: این کاروانسرا در روستای بلاباد، در کنار جاده اصفهان نایین قرار گرفته و از جمله کاروانسرا‌های دوران صفویه است. کاروانسرای بلاباد با مصالح سنگ و خشت پخته دارای طراحی همانند کاروانسراهای این عهد است، با شاه‌نشینان مصفا که بر چشم‌انداز زیبای روستای بلاباد و باغ‌های آن گشوده شده است. این کاروانسرا رو به ویرانی بود که باهمت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان بازسازی و مرمت شده است. در شهرستان نایین کاروانسرای نو گنبد و مشجری نیز از دوران صفویه باقیمانده‌اند.
 
 کاروانسرای نیستانک: این بنااز آثار با شکوه و نفیس عهد قاجار است که متناسب با شرایط اقلیمی منطقه و طبیعت کویری آن ساخته شده است. بنای کاروانسرا مستطیلی است به طول 67 و 64 متر که به دست یک تاجر یزدی به نام کلاه‌دوز بنا گردیده است. حیاط کاروانسرا از داخل یک هشت ضلعی است. در هر ضلع آن پنج صفه قرار دارد که از سطح زمین بلندترند. صفه‌های میانی دارای سقف هلالی بسیار زیبا هستند و هر صفه به اتاقکی مربوط است که دارای بخاری دیواری است. حیاط کاروانسرا شاه‌نشین‌هایی دارد که برای سکونت افراد خاص و متمول مورداستفاده قرار می‌گرفته است. این کاروانسرا دارای گنبدی زیبا می‌باشد که بادگیری درسمت آن قرار دارد. روی پشت بام سقف هایی هلالی زیبا در حدود 51 گنبد کوچک و متقارنو یک گنبد بزرگ قرار دارند و حفره‌های منظمی در کنار هم برای تهویه هوا و بیرون راندن دود آتش بخاری‌های دیواری تعبیه شده است. دور تا دور صفه‌ها و پشت آن‌هادالان‌های به هم پیوسته برای نگهداری ستوران وجود داشته است.
 
: بازارها
 
 بازار نایین: بازار نايين قلب تجاري و معبر اصلي بافت قديم نايين مملو از تجار، كسبه و خريداران بود اما اكنون در سکوت فرو رفته است. طول اين بازار تاريخي كه شامل 170 باب مغازه است از دروازه چهل دختران شروع شده و به مسجد خواجه خضرمنتهی می‌شود. ، بيش از يك هزارمتر و عرض آن بين سه تا پنج متر متغير است كه زماني به عنوان مهمترين مركز تجاري شهر و به عنوان قلب بافت قديم منطقه كويري نايين محسوب مي شده است. این بازار مسقف است و نوع معماری آن به گونه‌ای است که با کوچه‌های فرعی و اصلی به حسینیه‌ها و مراکز محلات مربوط می‌شود. این بازار دارای چهار سوق است. دکان‌های این بازار با طرح‌هایی متنوع و متفاوت ماندن در بازار را تحمل پذیرترکرده و از یکنواختی و دور نگه داشته است. این بازار در حال حاضر به علت انتقال مغازه‌های آن تا چند سال پیش فعال بودند و بازار شلوغ و پر رونق بود. چند اثر مهم وتاریخی شهر نایین چون مسجدشیخ مغربی، مسجد خواجه و حسینیه چهل ‌دختراندر این بازار واقع شده‌اند. بازار نایین از جمله بازارهایی است که در دوران‌های مختلف توسعه یافته است. و دردوره ایلخانان بیش از هر زمان دیگر توسعه یافت. ورودی بازار یکی از مهم‌ترین دروازه‌ها شهر محسوب می‌شده است. این مجموعه دارای دو کاروانسرا نیز هست. سقف این بازار گنبدی و طاقی ضربی است که نورگیرهایی دایره ای شکل در وسط طاق‌های آن پیش‌بینی شده است.
 
: باغ مصلای نایین
 
مصلای شهرنایین، باغی وسیع و زیبا ست که تا چند سال پیش تفرجگاه مردم نایین بوده است دیوارهای آجری آن بلند و کنگره‌ای است. چهار برج به طور قرینه در چهار گوشه آن قراردارد. درب اصلی باغ در سمت شمال شرقی، رو به امامزاده سلطان سید علی باز می‌شود. درمحل ورود به حیاط یک هشت ضلعی ورودی آن هشتی، بالا خانه‌ای است هست که محل کتابخانه مرحوم معاضد السلطنه پیرنیا بوده است. وسط باغ بقعه‌ای هشت ضلعی هست که دو سه پله از سطح زمین بلندتر است. این ساختمان به صورت چهار ایوانی است و بر فراز آن گنبدی بلند و زیبا هست که با کاشی فیروزهای رنگ پوشیده شده است. زیر گنبد مرحوم حاج عبدالوهاب و حاج محمد حسن کوزه کنانی به خاک سپرده شده‌اند. حاج عبد الوهاب، عارف شهیر و جد اعلای خاندان پیرنیاست. ساختمان بقعه مربوط به عهد قاجار است. یه فاصله کمی از ورودی، سنگ مرمر نفیسی نصب شده که تاریخ آن مربوط به سال 935ه.ق است. این سنگ متعلق به مزار سید علی بن احمد نور بخش (بزرگ سلسله نور بخشیه) معاصر شاه طهماسب صفوی است. در یکی از اضلاع باغ آب انباری ساخته شده که دارای دو راه پلهاست. یکی از این راه پله‌ها در بیرون باغ و افع شده است این آب انبار دارای دو بادگیر بلند و زیبا نیز می‌باشد.
 
آسیاب ریگاره
 
آسیاب آبی ریگاره در محمدیه‌ی شهر نایین به عنوان یکی از شاهکارهای معماری و هنری شهرستان نایین محسوب می‌گردد. این آسیاب با تکنیک و روش کند و به وسعت بسیار زیاد به طول دست کم 150 متر و عمق 30 متر در دل خاک ایجاد شده است.
 
سنگ‌های بزرگ این آسیاب بوسیله آب قنات بسیار قدیمی کیخسرو که در عمق 18 متری در زیر زمین به طرف تنوره‌ی آسیاب هدایت و با فشار زیاد بر روی چرخ‌های آسیاب فرو می‌ریخته به حرکت در می‌آمده است. ورودی اصلی آسیاب در عمق 3 متری ایجاد و در زیرزمین با عبور از دالانی بزرگ به طول 60 متر و با شیب بسیار تند به مرکز اصلی و جایگاه اصلی آسیاب متصل می‌گردد. این دالان با ارتفاع متغیر 2 تا 4 متر و با شیب بسیار تند و به صورت عجیبی کنده شده است. در محوطه اصلی آسیاب در عمق 25 متری به فضاهای متعدد از جمله اتاق‌ها و محل اسطبل و محل قرار گرفتن سنگ‌های آسیاب و تنوره برخورد می‌نماییم. در این قسمت سکوهایی برای گذاشتن کیسه‌های گندم و آرد تعبیه شده است. بر اساس گفته‌های پیشینیان محل این آسیاب در زمان کیخسرو و بیش از 2000 سال پیش ساخته شده است چنانچه ضرب المثل‌های گوناگونی به این آسیاب منسوب می‌باشد.
 
 امامزاده‌ها
 
امامزاده سلطان سید علی(ع): این امامزاده فرزند امام موسی کاظم(ع) است. بنای بقعه آن در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ه.ق ساخته شده است. بانی آن میر جلال الدین احمد بوده که جلوی در شرقی حرم امامزاده دفن شده است. میرجلا الدین از برزگان نایین دفن شده‌اند مردم نایین به امامزاده اعتقادی کامل دارند از این رو تا چند سال پیش اموات خود را در صحن حرم دفن می‌کردند. بالای حرم، گنبدی بزرگ و زیبا، با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ وجود دارد. کنار امامزاده زایر سرایی هست که زايران امامزاده در آن ساکن می‌شوند. بنای زائر‌سرا نیز از جمله آثار ارزشمند امامزاده به شمار می‌آید.
 
 امامزاده سلطان موصله: ازدیگر امامزاده‌های نایین که دارای بنای تاریخی هستند، ساختمان امامزاده سلطان موصله مربوط به قرن هشتم یا نهم ه.ق است. شهر نایین دارای چندین امامزاده ديگر به شرح زیراست: امامزاده ابو محمد، امامزاده جنید،امامزاده عبدالله، امامزاده ابراهیم، امامزاده پیرمردان، امامزاده فاطمه نساءو...
 
قلعه‌ها
 
نارین قلعه: از مهم‌ترین وقدیمی‌ترین بناهای شهر نایین، قلعه‌ای است به نام «نارین قلعه» یا «نارنج قلعه». این قلعه بنا بر نوع مصالح و سبک بنا، مربوط به دوران پارت‌ها یا ساسانیان است. که از آن به عنوان دژ یا کهن دژ شهر استفاده می‌شده است. به ویژه آن که این بنا درست درمیان بافت تاریخی نایین قرار گرفته است. درباره کارکرد قلعه اطلاع صحیحی در دست نیست. اما گمان می‌رود این قلعه، همراه با فضای اطراف، مرکز اداری و نظامی شهر بوده باشد. متأسفانه امروزه از این بنا چیزی جز چند دیوار خشتی و بقایای یک قلعه عظیم باقی نمانده است
قلعه عاشوراگاه (آشورگاه): این قلعه از معروف‌ترین بناهای نایین است که بالای کوهی مشرف بر محله زیبای محمدیه قرارگرفته است. عاشوراگاه تقریبا از تمام نقاط محمدیه و از جاده نایین به انارک دیده می‌شود. چنانچه به محض ورود به محمدیه نخستین بنایی که به چشم می‌خورد قلعه عاشوراگاه است. بنابر موقعیت سوق الجیشی این قلعه احتمالا از آن به عنوان دژی دفاعی استفاده می‌شده است. راهزنان فرهنگ، بارها به این قلعه دستبرد زده و اشیاء عتیقه فراوانی از آن به یغما برده‌اند، از این رو در قلعه فعلا بسته است. با این همه، شکوه این قلعه چندان است که تماشای آن از جای جای محله محمدیه روح را بر می‌انگیزد.
 
 
قلعه یا برزو – نیستانک: اندکی دورتر از کاروانسرای مشهور نیستانک در مدخل روستا دژی کوچک اما بسیار مستحکم قراردارد که یکی از دلایل ادعای مردمان مبنی بر تعلق این روستا به برزو نبیره رستم دستان است. این قلعه دارای پی و دیوارهای بسیار قطوری است چندان که نیمی از حجم آن پی‌ها و دیوارها تشکیل می‌دهند. این دژ از بیرون یک مکعب مستطیل عظیم و از درون یک هشت ضلعی کوچک و مدور است. بنای دژ در سه طبقه ساخته شده که طبقه اول آن یک هشتی باسه اتاقک و یک راهرو کوتاه با یک دیوار سنگی است. طبقات دوم و سوم فضای گسترده‌تری هستند که با پله‌های تو در تو به هشتی راه می‌یابند. دژ علاوه بر ورودی کوتاه و درسنگی عظیم، دارای راهی مخفی است که خروج آن گم شده است یا فعلا نا معلوم است.
 
 
آتشکده سپرو: بقایای این آتشکده چند سال قبل برفراز شیرکوه در روستای سپرو در 30 کیلومتری شمال غربی شهرنایین کشف شده ولی هنوز اطلاعات زیادی از آن منتشر نشده است. از دیگر قلعه‌های موجود در نایین می توان قلعه رستم روستاي بافران و قلعه شهداد مربوط به دوره سلجوقی و قلعه روستاي مزرعه‌امام را یادکرد.
 
 آب انبارها
 
 مردم شهرستان نایین همچون بسیاری از مناطق مرکزی ایران به لحاظ شرایط اقلیمی و موقعیت کویری، آب مورد نيازخود را از آب انبارها تأمین می‌کنند. زیرا آب قنات‌های این مناطق شور و غیر قابل استفاده است از این رو مردم این نواحی از دورترین زمان‌ها با اندیشه و ابتکار خویش طبیعت ناسازگار را به مراد خود رام کرده‌اند که آب انبار یکی از آن‌هاست. آب انبارها از نظر عناصر و اجزاء ساختمان شباهت بسیاری با هم دارند. همه آن‌ها دارای یک منبع یا مخزن آب هستند، با سقفی گنبدی شکل که دو بادگیر هوای مخزن را تهویه و آب را خنک نگاه می‌دارند. در مناطق کویری از جمله شهرستان نایین هر محله دارای یک آب انبار بوده که تا چند سال پیش هم مورد استفاده قرار می‌گرفتند. معروف‌ترین آب انبارهاي نایین عبارتند از:
آب انبار معصوم خانی: این آب انبار در محله چهل دختران و به روی آب انبار خان (دوقلو) مربوط به دوران بعد ازصفویه قرار گرفته است. هر دو این آب انبارها در نزدیکی نارین قلعه واقع شده‌اند که یکی (آب انبار دوقلو) در زمینی پست در مجاورت قلعه و دیگری (معصوم خانی) بر سر راه اصلی و درست روبه‌روی نارین قلعه قرار دارند.
 
حمام‌های تاریخی
از حمام‌های تاریخی موجود درشهرستان نایین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
 حمام قدیمی نوآباد- حمام قدیمی پنجاهه مربوط به دوران صفویه به بعد. - حمام قدیمی کلوان مربوط به دوران صفویه به بعد. - حمام امام رضا(ع) محله كوي سنگ.
 
حسینیه‌های تاریخی
 
در شهر نایین بسياری از بناهابه تناسب محله‌های هفت گانه شهر متعدد و یا هفت فقره‌اند. از جمله در شهر نایین هفت حسینیه بیرونی و مسقف هست که بیش‌تر آن‌ها از نظر ساختار شباهت زبادی دارند. این حسینیه اغلب دارای یک صفه بزرگ (شاه نشین) و صفه‌های کوچک‌تری دور تا دور محوطه حسینیه‌اند و صفه معمولا دو طبقه‌اند. طبقات بالا که غرفه نامیده می‌شوند؛ مخصوص بانون است. گنبد حسینیه های مسقف بیشتر بر مربع منظمی قرار دارد که در قسمت کاسه گنبد به 8 ضلعی و در بالا به 16 ضلعی تقسیم می‌شود. مصالح این حسینیه ها اغلب آجراست و قدمتی در حدود 70 تا 100 سال دارند. در نایین حسینیه‌ها را میدان نیزمی‌نامند زیرا در قدیم غیر از عزاداری، محلی برای تبادل نظر افراد محله وتصمیم‌گیری‌های عمومی نیز بوده است. مهم‌ترین حسینیه‌های نایین عبارتند از: حسنيه نوآباد، حسینیه پنجاهه،حسینیه چهل دختران، حسینیه سرای‌نو، حسینیه کلوان، حسینیه باب‌المسجد، حسینیه كويسنگ (گودالو).
 
 یخچال‌های قدیمی
 در شهرستان نایین و حتی درپاره‌ای مناطق غیر مسکونی، یخچال‌های قدیمی یکی از مناظری است که با مخروطی خود،چشم را نوازش می‌دهند. از مهم‌ترین و زيباترين یخچال‌های شهرستان نایین، یخچال واقع در محله كلوان نايين است. يخچالي نيز در محمدیه، پشت کوهی که قلعه عاشورگاه بر فرازآن است وجود دارد. این یخچال با کوه «کلیزه» در دور دست بیابان هماهنگی شگفتی ایجادکرده است. همچنین یخچال روستاي بافران جزو یخچال‌های جذاب منطقه‌اند.
 
 بافت شهری
بافت نايين: يکی از زیباترین جاذبه‌های شهرستان نایین بافت شهری یا روستایی مناطق مسکونی آن است. این بافت ترکیب چشم نوازی از خط و منحنی‌ها است. دیوارها پشت بام‌های گنبدی پیچ در پیچ. چنانچه درکوچه پس کوچه‌های نایین در خاطراتی گنگ و دور مانده غوطه ور می‌شویم و احساسی مبهم و ناشناخته گام‌هایمان را کند می‌کند تا صدای کسی را درون خیال و خاطره‌های خودبشنویم و از کوچه‌های نایین دل نمی‌کنیم.
 
بافت محله محمدیه چشم اندازخاطره‌های دیروز: محله محمدیه از جذاب‌ترین مناطق بخش مرکزی نایین است. این محله به موقعیت و نمای زیبا مورد توجه گردشگران است. در مرکز این محله تپه‌ای قرار گرفته که بر بالای آن قلعه زیبای آشورگاه ساخته شده است. در پایان تپه کارگاه عبا بافی در دل زمین کنده شده‌اند و مرد سالخورده در این کارگاه به بافت عبا مشغولند. مردم محل این کارگاه را «سرداب» می‌نامند. محله محمدیه دارای سبط‌های متعدد و گذرها و گنبدهای زیبا و بناهای تاریخی بسیار است. جاذبه‌های فرهنگی – هنری- عبا بافی- از صنایع رایج و معتبر نایین عبا بافی است. عبا بافان، محصول خود را از کرک و پشم شتر در رنگ‌های زرد، مشکی، سرخ و خرمایی می‌بافند. مهم‌ترین مرکز عبابافان نایین در محمدیه قراردارد. کارگاه‌های این عبابافان و نیز نحوه کار آن‌ها یکی از جاذبه‌های تماشایی این منطقه محسوب می‌شود.
 
 
قالی بافی
قالی و قالی‌بافی با نام نایین پیوند خورده و قالی بافی از مشاغل اساسی مردم نایین به شمار می‌رود. در انارک قالی و قالیچه‌هایی با طرح نایین و نقشه‌های افشان و ترنجی و بته‌ای بافته می‌شود. درخور نیز صنایع دستی قدمتی دیرینه دارد. قالی‌های خور و بیابانک دارای طرح نایین ونقش‌های ترنج ولچک – افشان- لیلی و مجنون است که در سراسر کشور شهرت فراوان دارد.
 کاشی‌سازی و سفالگری
 
کاشی سازی و کاشی کاری از هنرهای دستی نایین است که سابقه‌ای دیرینه دارد. به طوری که تا حدود 50 سال پیش کاشی‌های تولید نایین به بیش‌تر شهرهای بزرگ ایران صادر می‌شد. همچنین شال نایین نیز از هنرهای زیبا این خطه بوده است که اینک از میان رفته است.
 
چشمه‌ها وسدها
 
 چشمه بازیاب: در مسیر مهرجانبه چوپانان اندکی دورتر از از جاده اصلی، منطقه بازیاب در دامنه کوهی بلند قرارگرفته است که در آن چشمه‌ای آبی بسیار گوارا قرار دارد. آب این چشمه در میان منطقه کویری خود از شگفتیهاست؛ ولیکن گوارایی آن به معجزه می‌ماند. بر دیواره کوه نیزحفره‌هایی بسیار صعب العبور هست که ظاهرا در قدیم انبار و محل نگاهداری اشیاء وکالاهای خاص بوده است.
 
مبانی مردم شناسی
 دین و مذهب، نژاد، قومیت مردم نایین مسلمان و شیعه اثنی عشری هستند. مردم این شهر همیشه به دین و مذهب خویش سخت پایبند بوده‌اند؛ از این رونایین را با القاب و عناویین مختلفی مانند قصبه طیبه، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد کرده‌اند.
 
 زبان وگویش محلی
 
مردم نایین به زبانی سخن می‌گویند که باز مانده زبان ایران باستان و (پهلوی) است. گویش مردم انارک همانند گویش نایینی است  شاید امنیت این این منطقه در دل کویر باعث شده که از حملات یاغیان تاریخ در امان بماند و لهجه خوری کمتر دستخوش تغییر تحول قرار گردد.
 
لباس‌ها وپوشش‌ها و آرایه‌های محلی
پوشاک، لباس مردم نایین نیز همچون سایر شهر هاست. اما برخی روستاها به ویژه مناطق شرقی نایین کشاورزان لباس سنتی قدیم بر تن می‌کنند. این پوشاک شامل پیراهن ساده سفید، بدون یقه و شلوار مشکی و ساده است.
 
 
غذاهای بومی،میوه‌ها، شیرینی‌ها و ترشی و تنقلات محلی
 
در منطقه نایین غذاهای بومی چون آش جو و نیز تولیدات محلی چون نان محلی، شیرینی و... وجود دارد. سوغات نایین نیز در درجه اول صنایع دستی آن از جمله عبا، فرش و... سپس غذاهاي بومي است.
 

تقسیمات جغرافیایی نایین
 
 
شهرستان نائین از شمال به استان سمنان، از شرق به شهرستان خوروبیابانک، از جنوب به استان یزد و از مغرب به شهرستان‌های اردستان و اصفهان محدود می‌شود. این شهرستان با مساحتی برابر ۸/۳۵۹۲۷ کیلومتر مربع وسیع‌ترین شهرستان استان اصفهان است که در حال حاضر شامل دو بخش مرکزی، انارک و دو نقطه شهری به نام نائین، بافران و دهستان ها شامل کوهستان به مرکزیت روستای بلان، بهارستان به مرکزیت روستای کجان، بافران به مرکزیت روستای بافران، لای سیاه به مرکزیت روستای هماباد، چوپانان به مرکزیت روستای چوپانان می باشد.
 
شهرستان در ۵۲ درجه و ۳۵ دقیقه تا ۵۵ درجه و ۲ دقیقه طول شرقی جغرافیایی و در ۳۲ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۱۵ دقیقه عرض جغرافیای در فاصله ۱۴۵ کیلومتری شرق مرکز استان قرار دارد. شهرستان نائین از شمال به استان سمنان، از شرق به استان خراسان، از جنوب به استان یزد و از مغرب به شهرستان‌های اردستان و اصفهان محدود می‌شود. این شهرستان با مساحتی برابر ۸/۳۵۹۲۷کیلومتر مربع وسیع‌ترین شهرستان استان است.
 
این شهرستان در حال حاضر شامل دو بخش مرکزی، و دو نقطه شهری به نام نائین و بافران می‌باشد.
 
بخش مرکزی شهرستان نائین
شهر نائین
شهر بافران به مرکزیت شهر بافران.
دهستان کوهستان به مرکزیت روستای بلان.
دهستان بهارستان به مرکزیت روستای کجان.
دهستان لای سیاه به مرکزیت روستای هماباد.
بخش انارک
شهر انارک
دهستان چوپانان به مرکزیت روستای چوپانان.